هوراند در کتاب فرهنگ جغرافیای آذربایجان شرقی
موقعیت و حدود
هوراند از بخشهای تابعه شهرستان اهر، در 55 کیلومتری شمال شرقی اهر قرار دارد. این بخش از شمال و غرب به بخش کلیبر، از شرق به شهرستان مغان و مشگین شهر و از جنوب به اهر و مشگین شهر محدود است. فاصله ی آن از جاده ی اهر-کلیبر 23 کیلومتر است. مساحت این بخش 1670 کیلومتر مربع و ارتفاعش از سطح دریا 1520 متر است.
سابقه تاریخی
هوراند از بخشهای تاریخی و کهن شهرستان اهر است وجود قلعه های تاریخی و آثار باستانی چندی، این ادعا را ثابت می کند.
می گویند هوراند، مخفّف اهوراوند است که اهورا به معنای خداوند و روح حیات در ایران باستان بوده و «وند» پسوند نسبت باید باشد. با توجه به واژه اهوراوند، می توان چنین استنباط کرد که آیین زردشت، قبل از ظهور اسلام، در این منطقه رواج داشته باشد. و نیز احتمال دارد که هور به معنی خورشید و «وند» پسوند محل و مکان می باشد و می توان آن را به معنی محل تابش خورشید و نور دانست.
موقعیت طبیعی
هوراند در بخش مرتفع قرا داغ قرار گرفته است. معروف ترین کوهستان آن هشتادسر یا هشته سر است که در شمال واقع شده و 2908 متر ارتفاع دارد. دره های عمیق و کوهستان های بلند و مرتفع و صخره ای، سراسر این منطقه را پوشانیده است.
در دره های عمیق آن رودهای پرآبی که از برف سنگین کوهستانها سرچشمه می گیرند جریان داشته و تمام آبهای منطقه مزبور به سوی رود قره سو جاری هستند.
آب و هوای هوراند معتدل کوهستانی است؛ در تابستانها متمایل به گرمی و در زمستانها، در مناطق کوهستانی، سرد و پربرف می باشد ولی طول مدت یخبندان نسبتاً کم است. مناطق کوهستانی این بخش پوشیده از مراتع است و کوهپایه های آن را جنگلهای تنک و کم درخت فرا گرفته اند.
مسایل اقتصادی
به علت توع آب و هوا، حاصلخیزی خاک و وجود سنن کشاورزی در هوراند کشت غلات به صورت آبی و دیمی در کوهپایه های آن متداول است. محصول عمده ی این بخش، غلات، حبوبات، سیب زمینی، صیفی جات و تولید اقسام میوه است. از میوه های درختان جنگلی (گردو،گیلاس،انار،توت)، نیز در سطح نسبتاً وسیعی بهره برداری می شود.
کار 80 درصد مردم هوراند، کشاورزی، باغداری و دامپروری است. و 20 درصد بقیه، به خصوص جوانان و کودکان، به قالیبافی در کارگاهها می پردازند. از صنایع دستی این بخش می توان از اقسام بافتنی نظیر: گلیم، جاجیم، قالیچه و قالی نام برد.
آثار تاریخی
در دهستانها و روستاهای این بخش آثار باستانی چندی وجود دارد که اجمالاً بیان می شود.
1 . دهستان دیکله : که مرکز آن روستای چناب است و 44 روستای تابعه دارد از نظر تاریخی دارای اهمیت فوق العاه ای است. چناب، در دره ای با صفا قرار دارد و در یک کیلومتری غرب آن در پشت دو کوه سنگی، دره ای تاریخی به نام قوبول دره سی واقع شده است که در مقابل آن کوهستان هشتاد سر (هشته سر) قرار گرفته است. کوهستان هشتاد سر، مسکن یاران بابک خرمدین در ارسباران بوده است.
در این کوهها آثار متعدد قلعه های تاریخی و مرکز ستاد افشین در برزند و ارشه (ارشق) مشکین شهر، به چشم می خورد.
دره ی قوبول دره سی، جهتی شرقی-غربی دارد؛ رودهای کوچک و جویبارهای متعددی از این دره به سوی رود قره سو جاری است. دشت گسترده ی وسیعی به نام لشکرگاه یا میدان هوشنگ شاه در این قسمت واقع است که قطعات سفال شکسته و سنگ چخماق، مربوط به قرون اولیه هزاره اول قبل از میلاد مسیح، به طور پراکنده در آن دیده می شود.
در سمت جنوب و شرق روستای چناب، آبکندی عمودی و بلند از فرسایش رودخانه به وجود آمده است که در حدود 2 کیلومتر طول و بیش از 150 متر ارتفاع دارد. بر بدنه و بالای این آبکند، غارهایی موجود است که به گفته ی اهالی، یکی از غارها گنجایش دو هزار نفر را دارد. در سمت شرق روستا در پشت آبکند، زیارتگاهی به نام جال تالان وجود دارد. در حفاریهای این منطقه مجسمه هایی به دست آمده که اکثراً صورت مردان جنگی را دارند که دست بر سینه و در حالت عبادت یا خدمت ایستاده اند.
2 . دهستان یافت : در این دهستان قلعه و زندان قهقهه واقع شده است.(ر.ک.به قلعه قهقهه)
3 . تپه باستانی آغامال تپه سی : در قریه شکر لو در 30 کیلومتری شمال غربی هوراند و در کناره ی شرقی رود «جین سو» واقع شده است. این تپه به دوره اشکانیان و قرون اولیه اسلام منسوب است.
4 . مطلب تپه سی : مربوط به دوره اشکانی و اوایل اسلام در کناره شرقی جین سو و روستای شکرلو واقع شده است.
5 . قلعه تاریخی پشتو : این قلعه در سر راه اهر به هوراند در کنار روستای کوجان، قرار گرفته است.(ر.ک.به قلعه پشتو)
